Giới Thiệu Sách Mới
NHỮNG KHOẢNG LẶNG
SUY NGẪM VỚI THỜI GIAN
*Nhân đọc “Suy ngẫm với thời gian”
của NGUYỄN HOÀN,
NXB Quân đội Nhân dân, Hà Nội, 2010
Thạc sĩ BÙI NHƯ HẢI giới thiệu
“Suy ngẫm
với thời gian” (*) là tập nghiên cứu, phê bình mới nhất của nhà báo Nguyễn
Hoàn. Tập sách gồm 20 bài viết thuộc các lĩnh vực khác nhau, tập trung vào mảng
lịch sử - nhân vật lịch sử, báo chí, văn học và âm nhạc. Cuốn sách được chia làm
bốn phần chính, ngoài phần phụ lục là: “Tìm trong lịch sử”, “Duyên
văn”, “Nghề báo”, “Nhạc Trịnh- Những góc nhìn”. Trong bốn phần
ấy, Nguyễn Hoàn đã kỳ công, cần mẫn và say mê nghiên cứu, luận giải, đem đến cho
bạn đọc những tư liệu quý giá, những điểm mới trong cách nhìn nhận, đánh giá vấn
đề. Nhiều bài viết có sự đầu tư công phu và đạt được chất lượng tư tưởng và học
thuật nên để lại dấu ấn trong lòng bạn đọc.
Thành công của
Nguyễn Hoàn ở thể loại báo chí là điều mà bạn đọc đã từng ghi nhận. Tuy nhiên,
anh không dừng lại ở đó, anh còn thử bút trên nhiều lãnh địa khác như lịch sử,
văn học, âm nhạc…Anh viết nhiều thể loại như bút ký, phóng sự, phê bình, nghiên
cứu…Chứng tỏ Nguyễn Hoàn là con người đa diện, bởi ở anh có một nội lực thâm hậu
trong việc “thu” và “phát” ở mọi địa hạt.
Bước rẽ của
anh trên con đường nghiên cứu, phê bình có nhiều gập ghềnh nhưng anh vẫn theo
đuổi, vì đã trót nặng nợ, đa mang. Có lần anh tâm sự: Nghệ thuật vốn dĩ ở trong
máu thịt của tôi, tôi yêu văn chương, học văn chương và thích sáng tạo…
Trở lại cuốn
“Suy ngẫm với thời gian”, tôi thiết nghĩ những vấn đề được Nguyễn Hoàn quan
tâm, luận bàn không phải “khơi những nguồn chưa ai khơi, sáng tạo những gì
chưa ai có”, những vấn đề đó cũng đã được một số học giả nghiên cứu, phê
bình quan tâm. Chứng tỏ sức sống nội tại của nó vẫn là một lực hấp dẫn lớn đối
với đội ngũ nghiên cứu, phê bình và nó cũng đặt ra một thử thách không nhỏ đối
với những người nghiên cứu, phê bình về sau. Nguyễn Hoàn là thế hệ đến sau, liệu
anh có khám phá những điều gì mới không so với những người trước đó đã viết, hay
anh chỉ làm công việc minh chứng cho những kết quả đã tiên liệu. Thế nhưng khi
đọc xong công trình “Suy ngẫm với thời gian”, tôi khẳng định với bạn đọc
cuốn sách đã vượt qua được thử thách đáng kể này. Tác giả đã chỉ ra được những
đóng góp to lớn của các nhân vật lịch sử đối với quê hương, đất nước, những nhận
xét rất tinh về một số nhà thơ, tìm ra những nét mới về mặt nội dung và phương
thức biểu hiện của một số thi phẩm của các nhà thơ hiện đại, cũng như khẳng định
những giá trị nhân văn trong nhạc Trịnh Công Sơn…Tức là Nguyễn Hoàn đã chỉ ra
được cái “bản tướng, tinh hoa, tinh huyết” (Chu Văn Sơn), tìm ra nét
riêng biệt, độc đáo của từng vấn đề mà anh luận bàn như “Thượng thư Lê Trinh,
người tôn vua Duy Tân và cứu Phan Châu Trinh thoát khỏi án chém”; “Tổng
Bí thư Lê Duẩn với chân lý “Lao động, tình thương, lẽ phải””; “Tư tưởng
đổi mới của Tổng Bí thư Lê Duẩn”; “Đối thoại với những tín niệm của Hoàng
Phủ Ngọc Tường”; “Chiều kích đặc biệt của con người trong nhạc Trịnh Công
Sơn”…
Như chúng ta đã biết,
trong nghiên cứu, phê bình có một nguyên tắc bất thành văn là mỗi khi cầm bút
viết thì phải viết một cái gì đó mới, dù cái mới ấy có ít ỏi đi chăng nữa cũng
đều quý hóa, chứ không nhất quyết lúc nào cũng phải “chưa ai khơi, chưa ai
có”, nhưng lại tuyệt đối không hạ bút viết những vấn đề “biết rồi, khổ
lắm, nói mãi”. Ở công trình “Suy ngẫm với thời gian”, tôi thấy đều có
được những cái mới như thế với những mức độ “mặn”, “nhạt” khác nhau. Nguyễn Hoàn
tỏ ra khá nhạy cảm, tinh tế, vi diệu trong việc đánh giá, nhận định, giải quyết
các vấn đề thấu đáo, thuyết phục, được xem là những kết luận cuối cùng
xác đáng, trả về với giá trị đích thực của nó.
Bài viết “Thượng thư Lê Trinh người tôn vua Duy Tân và cứu Phan Châu Trinh
thoát khỏi án chém” có những đóng góp nhất định về mặt nghiên cứu nhân vật
lịch sử, về việc dựng chân dung nhân vật lịch sử. Tác giả đã len vào từng tư
liệu lịch sử để làm sáng rõ chân dung Thượng thư Lê Trinh. Ông là một nhân vật
nổi tiếng trong thời gian làm quan cho triều Nguyễn. Đó là vị quan thanh liêm,
yêu nước, thương dân…Những lúc vận nước nguy nan, ngặt nghèo, ông đã tham mưu
cho triều đình những kế sách quý báu, một lòng tận trung. Tác giả khẳng định
đóng góp sáng giá nhất của Thượng thư Lê Trinh trong thời gian làm quan là
“việc tôn vua Duy Tân lên ngôi, sau khi thực dân Pháp phế truất vua Thành Thái
và việc không xử chém Phan Châu Trinh, mặc dầu Pháp gây sức ép…” [tr.9].
Cũng như có công lao “trong việc phò tá, dạy dỗ, giúp đỡ nhà vua học hành...”
[tr.12]. Kết thúc bài viết, tác giả kết luận: “Thượng thư Lê Trinh đã góp
phần nói lên tấm lòng trung trinh của người Quảng Trị trước sóng gió lịch sử,
nói lên cái “văn chất bân bân” của người Quảng Trị mà vua Tự Đức đã từng ngợi
khen” [tr.20].
“Tư tưởng
đổi mới của Tổng Bí thư Lê Duẩn” là bài viết thực sự công phu, có giá trị
lịch sử, lý luận và thực tiễn. Bài viết có những kiến giải đích đáng, sâu sắc về
những tư tưởng đổi mới của Đảng nói chung và của Tổng Bí thư Lê Duẩn nói riêng
trong những năm tiền Đổi mới đất nước. Nguyễn Hoàn đã thể hiện được năng lực
nghiên cứu và sự sắc nhạy trong việc phát hiện ra cái mới, cái tích cực về tư
tưởng đổi mới của Tổng Bí thư Lê Duẩn mà các nhà nghiên cứu khác ít lưu tâm như
“cải tiến chế độ quản lý kinh tế”, chỉ thị “khoán 100” đến những
bước đột phá về “đổi mới tư duy kinh tế” trong cơ chế bao cấp…
Bài “Tổng
Bí thư Lê Duẩn với chân lý “Lao động, tình thương và lẽ phải””, tác giả đã
tập trung làm sáng rõ hệ giá trị Chân-Thiện-Mỹ mới. Hệ giá trị ấy chính là
“Lao động, tình thương và lẽ phải”. Theo Tổng Bí thư Lê Duẩn, muốn có một xã
hội phát triển, văn minh, bền vững…luôn có sự tổng hòa cả ba mặt “Lao động”
(sức mạnh kinh tế), “Tình thương” (sức mạnh văn hóa) và “Lẽ phải”
(sức mạnh con người). Bởi lẽ, “sức mạnh kinh tế không thể tách rời sức mạnh
văn hóa, sức mạnh con người và sức mạnh của văn hóa, của con người phải được
hiện thực hóa trong sức mạnh kinh tế”. Hệ giá trị đó đã được thực tiễn chứng
minh từ sau những năm Đổi mới đất nước mà Đảng và Nhà nước ta đã và đang thực
hiện. Cuối cùng, tác giả khẳng định sức mạnh của chân lý mà đồng chí Lê Duẩn nêu
lên được “bắt rễ rất sâu từ trong mạch nguồn truyền thống và văn hóa của dân
tộc, là chân lý độc lập, tự chủ và sáng tạo, chân lý đó chính là minh triết Lê
Duẩn, minh triết Việt Nam” [tr.48].
Công trình còn
có những bài bình thơ - đơn vị là tác phẩm thơ. Ở những bài viết này, Nguyễn
Hoàn lại chứng tỏ được năng lực phẩm bình trong việc lựa chọn những thi phẩm của
những tác giả một thời được coi là tiêu cực, là “mộng rớt”, hay những bài
thơ mới ra đời của những nhà thơ đương đại. Cái khó ở chỗ, anh phải tiếp cận,
khám phá, lẩy ra được cái thần thái, cái phẩm chất mỹ học của mỗi bài thơ trong
tính vẹn toàn của nó như “Bản sắc Huế qua bài thơ “Tạm biệt” của Thu Bồn”,
“Tây tiến của Quang Dũng”, “Mẹ và quả của Nguyễn Khoa Điềm”…Với
một giọng phê bình chừng mực, chín chắn và văn phong khúc chiết, chặt chẽ,
Nguyễn Hoàn đã chỉ ra được những tinh tế, vi diệu trong mỗi bài thơ. Với những
hiện tượng mới xuất hiện, anh rất thận trọng khi đánh giá, nhận định. Anh không
tán thành những biểu hiện thái quá, cực đoan trong sáng tác, nhưng lại không tỏ
ra nặng lời dè bỉu làm nản chí những nỗ lực tìm tòi, thể nghiệm của nhà thơ.
“Cây thơ trẻ Võ Văn Luyến” là một bài viết như thế.
Trong nghiên
cứu, phê bình, cái mới được hiểu không chỉ là những vấn đề hoàn toàn mới, mà còn
được hiểu là những vấn đề đã được các nhà nghiên cứu khác bàn đến, nay lại được
đưa ra bàn lại, bàn thêm, bàn sâu hơn. Trường hợp nhạc Trịnh Công Sơn là một
điển hình. Tính đến thời điển này, có rất nhiều nhà nghiên cứu, phê bình âm
nhạc, văn học viết về Trịnh Công Sơn và nhạc Trịnh, để lại hàng chục công trình,
hàng trăm bài viết. Tiếp thu những thành quả của những nhà nghiên cứu đi trước,
nhưng Nguyễn Hoàn không dẫm lên lối mòn quen thuộc, anh đã vận dụng lý thuyết
thi pháp học, lý thuyết liên văn bản…để nghiên cứu nhạc Trịnh, đem lại luồng
sinh khí mới trong cách nhìn nhận về Trịnh Công Sơn, về lĩnh vực âm nhạc của
ông. Tôi trộm nghĩ, những trang viết về âm nhạc và cuộc đời của Trịnh Công Sơn
được xem là phần thăng hoa, lung linh và cũng có khả năng mê hoặc đối với bạn
đọc khi đến với lãnh địa nhạc Trịnh. Tôi rất đồng cảm với John C. Schafer trong
việc đánh giá bài viết “Chiều kích đặc biệt của con người trong nhạc Trịnh
Công Sơn”, đó là “một trong những bài hay nhất tôi đã đọc về Trịnh Công
Sơn”.
Tập “Suy
ngẫm với thời gian” của Nguyễn Hoàn không chỉ dừng lại ở sự nghiên
cứu nhân vật lịch sử, âm nhạc, giải mã các tác phẩm văn học…mà anh còn tiến sâu
thêm một cấp nữa. Đó là siêu phê bình hay là phê bình của phê bình. Anh đã thử
sức trong việc đánh giá công trình “Trịnh Công Sơn vết chân dã tràng” của
thạc sĩ Ban Mai do Nhà xuất bản Lao Động ấn hành năm 2008. Sau khi đọc xong bài
viết, tôi nhận thấy Nguyễn Hoàn rất tinh tế trong việc anh đã chỉ ra được những
sai lệch, thiếu sót của tập sách “Trịnh Công Sơn vết chân dã tràng”. Anh
viết dưới dạng đối thoại. Tính đối thoại ở chỗ, Nguyễn Hoàn kiên quyết, dứt
khoát và triệt để bác bỏ những lập luận phiến diện, thiếu cơ sở lịch sử và khoa
học trong việc đánh giá về Trịnh Công Sơn, về nhạc phản chiến của Trịnh và chiến
tranh Việt Nam. Như việc thạc sĩ Ban Mai cho rằng cuộc chiến tranh Việt Nam là
“người Việt lại bắn giết người Việt”, là “từ đâu tới”, là “cuộc
chiến tranh “ủy nhiệm” của các nước lớn”, là “thân phận da vàng người
Việt ngày nay đã thực sự thoát đời nô lệ ngoại bang chưa?”…Từ đó, Nguyễn
Hoàn đã khẳng định Ban Mai “vay mượn, tán đồng những quan điểm lệch lạc,
xuyên tạc” và “hoài nghi giá trị của nền độc lập mà cả dân tộc phải đổ
biết bao xương máu hi sinh để giành lại được” (tr.188). Truy tìm những
nguyên nhân đó, anh khẳng định tác giả “Trịnh Công Sơn vết chân dã tràng”
do “không thấu suốt “hoàn cảnh xã hội” mà nhạc Trịnh ra đời” và đã bỏ qua
“không khí thời đại” của nhạc Trịnh và trong nhạc Trịnh” (tr.194), tức là
tác giả “không đảm bảo nguyên tắc “lịch sử và lôgic”, không dựa vào chân
lý lịch sử hiển nhiên, khách quan mà dựa vào những quan điểm sai lầm, nhất là
quan điểm về chiến tranh Việt Nam. Anh cho rằng khi nghiên cứu về nhạc Trịnh
Công Sơn không thể bỏ qua những yếu tố đó, tuy nhiên “viết về Trịnh Công Sơn
và nhạc phản chiến của ông, không thể không đề cập đến cuộc chiến tranh ở Việt
Nam và thái độ phản chiến của ông. Chỉ khi có sự đánh giá đảm bảo đúng đắn,
khách quan, tôn trọng sự thật lịch sử về cuộc chiến đã qua, về thái độ phản
chiến của Trịnh Công Sơn…, từ đó mới vinh danh một cách xứng đáng về giá trị
dòng nhạc phản chiến yêu nước của Trịnh Công Sơn, về những đóng góp của Trịnh
Công Sơn đối với phong trào yêu nước của học sinh, sinh viên đô thị”
(tr.183-184).
Một điều khá
thú vị nữa, văn phong của Nguyễn Hoàn trong “Suy ngẫm với thời gian” cũng
rất lạ. Lạ là bởi, anh không đóng hộp, nghiêm nghị, tư biện cũng không bông
phèng dễ dãi, mà có lúc hàn lâm, có lúc bình tán rôm rã. Từ đó, tạo ra một giọng
văn có cá tính, không trộn lẫn với ai nên đã tạo được dấu ấn riêng, đường nét
riêng trên con đường định hình một phong cách nghiên cứu, phê bình Nguyễn Hoàn.
Điều đó cũng đúng, bởi một lẽ là trong đời người nghiên cứu, phê bình, hạnh phúc
nhất là tạo được cho mình một phong cách riêng và phong cách đó lại được đồng
nghiệp và bạn đọc thừa nhận.
Gấp lại tập
“Suy ngẫm với thời gian” của tác giả Nguyễn Hoàn, tôi cho rằng anh có ưu
điểm là ở năng lực, khả năng khái quát tổng hợp vấn đề. Khi anh nghiên cứu một
vấn đề hay một yếu tố nhỏ lẻ, thì anh cũng khái quát hóa thành các luận điểm,
tìm ra được bản chất của hệ thống các vấn đề dựa trên thực tiễn và được soi sáng
dưới ánh sáng của những hệ thống quan điểm cơ bản của mỹ học Mác - Lênin và
những lý luận hiện đại về thi pháp học, liên văn bản…Nhờ có những thao tác và
phương pháp tiếp cận cũng như những kết quả nghiên cứu thuyết phục, công trình
tự nó có ý nghĩa tiếp sức cho nghiên cứu, phê bình hôm nay, trong khi một số bạn
đọc khẳng định nghiên cứu, phê bình đương đại đã “bỏ trốn trận địa”. Đọc
“Suy ngẫm với thời gian”, chúng tôi là những cây bút thuộc thế hệ sau
Nguyễn Hoàn đã học được ở anh ý thức nghiên cứu khoa học nghiêm túc, công phu,
tìm tòi và sáng tạo.
Sau đây là phóng ảnh của bìa sau quyển sách: